در جهان بيش از ۱۲۰٫۰۰۰ گونه برنج وجود دارد. اتحاديه اروپا و سازمانهاي گمرك كشورهاي عضو براي ارزيابي و دريافت عوارض وارداتي بين ۵۰۰۰ تا ۱۸۰۰۰ (آلمان) گونه برنج را طبقهبندي و تفكيك كردهاندر
برنج گياهي است خود گشن و بين صفر تا ۳ درصد دگرگشني دارد. گرده افشاني تقريباً همزمان با بازشدن گلها در شرايط طبيعي روي ميدهد. دماي مطلوب براي گرده افشاني در حدود ۳۱ تا ۳۲ درجه سانتيگراد است. در دماي پايينتر از ۱۰ تا ۱۳ درجه سانتيگراد و همچنين بالاتر از ۶۰ درجه سانتيگراد گردهافشاني متوقف ميگردد. خشكي و دماي پايين ميتواند روي گرده افشاني اثر منفي داشته باشد. حداقل دما براي انجام عمل لقاح ۱۵ درجه سانتيگراد ميباشد. زمان بازشدن گلها ۸ صبح الي ۲ بعدازظهر بوده و گلهاي گل آذين در بين يك دورة ۷ تا ۱۰ روزه باز ميشوند و اكثر آنها ۲ تا ۴ روز پس از خروج گل آذين از غلاف برگ اين كار را انجام ميدهند.
گل آذين در برنج بصورت خوشهاي بوده و داراي انشعابات فرعي ميباشد و حاوي سنبلچههاي تك گلچهاي است. برنج بر خلاف ساير غلات كه ۳ تا ۴ پرچم دارند داراي ۶ پرچم است. نافه كوتاه و بساكها بصورت دوخانهاي و داراي يك مادگي بوده كه حاوي يك تخمدان ميباشد. كلاله دو شاخه و پردار است. مادگي داراي تخمدان يك برچهاي ميباشد. برگك فوقاني يا گلوم گل دهنده لما (گلومل يا پوشينه سنبله كه ريشك روي آن ميرود) و پالئا (گلومل يا پوشينه گياهان گرامينه كه فاقد ريشك است)، همراه با گل دربرگرفته شده يك گل را تشكيل ميدهند. در اطراف هر گل دو برگ بنام پوشينه (Glumelle) وجود دارد كه يكي لما (Lemma) و ديگري پالئا (Palea) ناميده ميشود. همچنين در انتهاي هر سنبله دو برگك بنام پوشه (Glume) وجود دارد. در برنج گلومها خيلي كوچك بوده و حتي ممكن است گاهي اوقات حذف شده باشند. طول گلومهاي خارجي ۴/۱ لما و پالئا و در بعضي از واريتهها هم اندازه لما و پالئا است. عموماً لما داراي ريشك و پالئا فاقد ريشك ميباشد. ۷ تا ۹ روز بعد از گل دادن لايه آلرون از تغيير شكل لايه خارجي بافت آندوسيرم بوجود ميآيد.
گل آذين در برنج بصورت پانيكول بوده و فرق آن با گل آذين خوشه در اين است كه در پانيكول هر خوشهچه داراي دم باريك و بلندي ميباشد و به همين دليل به آن خوشه خوشه هم گفته ميشود. پانيكول در ارقام مختلف برنج به شكلي فشرده، باز و يا نيمهباز است. البته از ديدگاه اصلاحگران نباتات در توليد هيبريد و اريتههايي كه گل آنها بيشتر باز باشد بهترند زيرا مقدار دگرگشني و در نتيجه توليد بذر آنها بيشتر است. پانيكول برنج در انتهاي ساقه وجود داشته و داراي شاخههاي فرعي با محورهاي ثانوي ميباشد. خوشچهها روي دو گل كوتاه بوجود ميآيند كه نوك آن روي گلومهاي نازا (لماي عقيم) توسعه يافتهاست و به چند وجهي كنگرهدار تبديل ميشوند؛ بنابراين نوك فنجاني شكل و متورم مشابه يك زوج گلوم حقيقي است و به آن گلوم حقيقي گفته ميشود. هر خوشچه داراي محور كوچكي بنام محور سنبلهاست كه روي آن يك گل در محور برگك پانويه كه گلومهاي نازا نام دارد تشكيل ميشود. گلدهي در برنج از نوك گل آذين شروع شده و به سمت پايين ادامه مييابد. در موقع ظهور خوشه نياز ريشه به مواد غذايي بويژه ازت، فسفر و پتاس زياد است.
پنجهها به جوانههاي اوليه گفته ميشوند كه در صورت مساعد بودن شرايط آب و هوايي تبديل به ساقه ميشوند. از مرحله ۴ تا ۵ برگي شدن گياه پنجهزني آغاز ميگردد. پنجهها در مراحل اوليه رشد براي تأمين مواد غذايي خود از ساقه اصلي استفاده ميكنند و اين عمل تا ظهور حداقل ۳ برگ و ۴ ريشه ادامه مييابد. موقعي كه نشاءها از خزانه به زمين اصلي منتقل شدند پنجهزني شروع شده و تا يكماه بعد نيز ادامه مييابد. پس از پايان يكماه رشد پنجهها به حداكثر خود رسيده و پس از آن از تعداد آنها كاسته خواهد شد. شرايط اقليمي بويژه آب و هوا در رشد پنجهها بسيار مهم و مؤثر ميباشد. قدرت توليد پنجه در برنج خيلي زياد بوده بطوري كه هر بوته برنج معمولاً ۴ تا ۵ پنجه توليد مينمايد.
برگبرگهاي اين گياه متناوب بوده و در دو جانب متقابل ساقه قرار دارند. تعداد برگها در ارقام مختلف برنج متفاوت بوده، در ارقام زودرس ۱۴ تا ۱۵ برگ، در ارقام متوسطرس ۱۶ تا ۱۷ برگ و در ارقام ديررس تعداد برگها ۱۸ تا ۱۹ برگ بر روي هر ساقه ميباشد. افزايش دماي هواي پيراموني در زياد شدن سطح برگ اثر تعيين كنندهاي داشته و موجب بيشتر شدن تعداد برگها ميگردد. در مقادير مساوي شاخص سطح برگ (LAI) بوتههايي كه برگهاي كوچك و زيادتر دارند از بوتههايي كه برگهاي بزرگ و اندك دارند بهترند.
ساقه برنج بندبند و تو خالي بوده و در فواصل مختلف ساقه جدارههاي سختي قرار دارد كه در آن قسمتها ساقه توپر ميباشد و گره نام دارد. فاصله بين دو گره را ميان گره مينامند. بين سلولهاي ساقه فضايي بين سلولي زيادي وجود دارد كه باعث ميشود قسمتي از اكسيژن مورد نياز ريشه از طريق منافذ تأمين شود. برگهاي اين گياه كشيده و داراي رگبرگهاي موازي بوده و بدون دمبرگ است و قاعده برگ پهنتر از ساير نقاط آن ميباشد؛ و قسمتي از ساقه گياه يا تمام محيط آنرا احاطه كرده كه آنرا غلاف يا نيام مينامند. در قاعده برگ در طرفين غلاف دو صفحه كوچك يا بزرگ بنام گوشوارك (Stipule) وجود دارد. همچنين در محل اتصال غلاف به ساقه زائدهٔ كوچكي بنام زبانك (Ligule) وجود دارد. همچنين تعداد گرهها در اين گياه از ۱۰ تا ۲۰ عدد تغيير مييابد. در مقادير مساوي شاخص سطح برگ (LAI) بوتههاي داراي ساقه بلند از نور بهتر ميتوانند استفاده نمايند ولي به آساني ورس مينمايند. ارتفاع بوتههاي برنج در ارقام مختلف از ۵۰ تا ۱۵۰ سانتيمتر و گاهي اوقات تا ۲۰۰ سانتيمتر تغيير مييابد.
ريشه برنج سطحي و افشان بوده و حداكثر در عمق ۲۰ تا ۲۵ سانتيمتري خاك نفوذ مينمايد. در اين گياه بغير از ريشههاي جنيني از محل گرهها نيز ريشه بوجود ميآيد. هر چقدر رشد برگها بيشتر باشد بر رشد ريشهها هم افزوده شده و در نتيجه ميتوان گفت كه با افزايش تعداد پنجهها تعداد برگي بيشتر شده و در نتيجه رشد ريشهها نيز زيادتر ميگردد.
در زمان بازشدن گلها و به خوشه رفتن برنج رشد ريشه حداكثر مقدار خود را دارد.
برنج گياهي است كه داراي ارقام زودرس (طول دورة رشد ۱۳۰ تا ۱۴۵ روز)، متوسط رشد (۱۵۰ تا ۱۶۰ روز) و ارقام ديررس (۱۷۰ تا ۱۸۰ روز) ميباشد. براي شناخت بهتر گياه برنج به ذكر قسمتهاي مختلف آن از قبيل ريشه، ساقه، برگ و غيره
Division: Magnoliophyta
Class: Liliopsida
Order: Poales
Family: Poaceae
Genus: Oryza
تعداد صفحات : 1